Fundacja Całym Sercem - Nadzieja » Pozycja społeczna ucznia w grupach rówieśniczych a procesy socjalizacji w środowisku szkolnym.

Procesy socjalizacji stanowią nieodłączny element rozwoju jednostki, umożliwiający jej efektywne funkcjonowanie w społeczeństwie. Środowisko szkolne, jako jedno z głównych miejsc interakcji społecznych w okresie dzieciństwa i adolescencji, pełni w tym zakresie szczególną rolę. Relacje nawiązywane wśród rówieśników kształtują różnorodne aspekty funkcjonowania młodego człowieka, wpływając zarówno na jego rozwój emocjonalny, jak i społeczny. Pozycja społeczna zajmowana przez ucznia w strukturze grupy rówieśniczej odzwierciedla stopień akceptacji oraz uznania, jaki uzyskuje on ze strony kolegów i koleżanek. Z kolei pozycja ta warunkuje możliwości uczestnictwa w życiu grupowym oraz dostęp do zasobów społecznych, które są niezbędne dla prawidłowego rozwoju psychospołecznego.

W literaturze przedmiotu podkreśla się, iż hierarchia społeczna wśród rówieśników ma istotne konsekwencje dla przebiegu procesów socjalizacyjnych oraz adaptacji jednostki w środowisku szkolnym. Pozycja społeczna ucznia wiąże się nie tylko z aspektami behawioralnymi i interpersonalnymi, ale także z indywidualnymi cechami osobowości, które wpływają na sposób funkcjonowania w grupie. Rozumienie tych zjawisk pozwala na identyfikację uczniów zagrożonych wykluczeniem społecznym i trudnościami adaptacyjnymi, co stanowi ważny element działań profilaktycznych i interwencyjnych realizowanych przez pedagogów i wychowawców.

Środowisko szkolne stanowi istotną przestrzeń, w której zachodzą różnorodne procesy społeczne, determinujące funkcjonowanie jednostek w kontekście grup rówieśniczych. W miejscu tym, interakcje społeczne oraz relacje między uczniami wyznaczają ramy ich pozycji społecznej, co oddziałuje na codzienne doświadczenia szkolne oraz przebieg procesu socjalizacji. Relacje rówieśnicze kształtują wzorce zachowań, wpływają na tożsamość jednostki, a także umożliwiają rozwijanie umiejętności społecznych, niezbędnych w dalszym życiu.

Prestiż społeczny jest pojęciem szerokim i wieloaspektowym, które w literaturze przedmiotu bywa definiowane na różne sposoby. W kontekście grup rówieśniczych w środowisku szkolnym, może być rozumiany jako wynik uznania, które jednostka otrzymuje od innych członków grupy społecznej. Zgodnie z ujęciem A. Janowskiego oraz R. Stachyry, prestiż społeczny można rozpatrywać w trzech wymiarach. Po pierwsze, jako efekt społecznie wymaganego szacunku, który jednostka uzyskuje ze względu na pełnioną w grupie rolę, taką jak lider lub osoba wyróżniająca się szczególnymi zdolnościami. Po drugie, prestiż można postrzegać jako pozycję, jaką zajmuje dana osoba w hierarchii społecznej grupy, co związane jest z jej aktywnością oraz wpływem na funkcjonowanie zespołu. Po trzecie, jest to subiektywna opinia, uformowana w umysłach pozostałych członków grupy na podstawie specyficznych cech, zachowań i postaw danej osoby.

W obrębie szkolnych grup rówieśniczych prestiż społeczny najczęściej opiera się na umiejętnościach i kompetencjach uczniów, które warunkują ich sposób funkcjonowania w grupie oraz jakość interakcji z innymi. Umiejętności te dotyczą zarówno aspektów organizacyjnych, jak i interpersonalnych.

Jednym z aspektów, który przyczynia się do uzyskania przez uczniów określonej pozycji w grupie, jest zdolność do organizowania aktywności grupowych. Uczniowie wyróżniający się tymi kompetencjami często przyjmują role liderów, które umożliwiają im koordynację działań grupy, podejmowanie decyzji oraz wpływanie na kierunek aktywności rówieśniczej. Funkcja ta może obejmować m.in. organizację wspólnych zabaw, wybór reprezentantów zespołu czy inicjowanie przedsięwzięć grupowych. Liderzy w środowisku szkolnym zdobywają uznanie innych dzięki zdolności do zarządzania grupą, co przekłada się na ich wysoką pozycję społeczną. Drugim istotnym obszarem kompetencji jest umiejętność negocjacji oraz rozwiązywania konfliktów. Uczniowie posiadający zdolności mediacyjne odgrywają w grupie rolę osób, które łagodzą napięcia i sprzyjają utrzymaniu harmonii w relacjach rówieśniczych. Dzięki temu zyskują szacunek i zaufanie kolegów, co dodatkowo wzmacnia ich pozycję społeczną. Pełnienie funkcji mediatora sprzyja także rozwijaniu poczucia odpowiedzialności za dobro grupy oraz budowaniu więzi interpersonalnych.

Pozycja ucznia w grupie rówieśniczej ma znaczący wpływ na jego adaptację w środowisku szkolnym, zarówno pod względem społecznym, jak i psychologicznym. Wśród czynników warunkujących tę pozycję wymienia się cechy osobowościowe, charakterologiczne oraz poziom rozwoju kompetencji społecznych i interpersonalnych. W analizach dynamiki relacji rówieśniczych D. Ekiert-Grabowska wyróżnia pięć głównych kategorii pozycji społecznej uczniów, które charakteryzują się odmiennym statusem społecznym i poziomem akceptacji w grupie. Pierwszą kategorię stanowią uczniowie akceptowani, którzy są pozytywnie oceniani przez rówieśników, cieszą się ich sympatią i zajmują centralne miejsce w strukturze grupy. Charakteryzują się wysokim poziomem adaptacji społecznej, umiejętnością nawiązywania trwałych relacji interpersonalnych oraz dobrym przystosowaniem do wymogów szkolnych. Wysoki poziom akceptacji sprzyja zaspokajaniu ich potrzeb emocjonalnych, co ma istotne znaczenie dla rozwoju psychospołecznego. Druga grupa to uczniowie przeciętnie akceptowani, którzy choć są lubiani, nie pełnią istotnych ról w strukturze społecznej klasy. Ich sytuacja cechuje się względną stabilnością, jednak brak pełnej akceptacji może powodować trudności w poczuciu przynależności oraz negatywnie wpływać na motywację do angażowania się w życie grupy. Uczniowie ci często dążą do zwiększenia swojego statusu poprzez nawiązywanie bliższych relacji z liderami grupy, co może być źródłem napięć i frustracji. Trzecia kategoria obejmuje uczniów o ambiwalentnym odbiorze, wobec których część rówieśników wyraża pozytywne uczucia, podczas gdy inni wykazują niechęć. Taka sytuacja generuje sprzeczne sygnały, które są źródłem niepokoju i lęku przed odrzuceniem. Uczniowie z tej grupy często prezentują zachowania nieautentyczne, podejmując działania mające na celu zdobycie akceptacji. Dynamika ta sprzyja powstawaniu konfliktów interpersonalnych oraz wzmacnia poczucie osamotnienia. Czwarta grupa to dzieci izolowane, które pozostają na marginesie życia klasowego, nie uczestnicząc w aktywnościach grupowych i nie nawiązując relacji z rówieśnikami. Charakterystyczne dla nich jest niskie zaangażowanie społeczne, ograniczona komunikatywność oraz często obserwowana nieśmiałość. Izolacja ta prowadzi do wykluczenia społecznego, które z kolei skutkuje trudnościami w rozwoju emocjonalnym oraz w nawiązywaniu kontaktów interpersonalnych w przyszłości. Ostatnią kategorię stanowią dzieci odrzucone, które są przedmiotem negatywnych emocji w grupie, takich jak niechęć lub wrogość. Odczuwają one izolację, nie są akceptowane i często doświadczają wykluczenia z życia grupowego. Negatywne nastawienie rówieśników może prowadzić do pogorszenia stanu zdrowia psychicznego tych uczniów, obniżenia ich samooceny oraz osłabienia motywacji do uczestnictwa w procesach edukacyjnych.

Różnorodność doświadczeń społecznych uczniów wynikająca z ich pozycji w grupie rówieśniczej oddziałuje na ich rozwój emocjonalny, społeczny oraz edukacyjny. Pozycja społeczna determinuje nie tylko dostęp do zasobów społecznych, ale także kształtuje poczucie własnej wartości oraz możliwości realizacji potrzeb społecznych i emocjonalnych. Szczególnie problematyczna jest sytuacja uczniów izolowanych i odrzuconych, którzy narażeni są na deficyty w sferze kontaktów interpersonalnych, co może prowadzić do zaburzeń adaptacyjnych i negatywnie wpływać na ich funkcjonowanie szkolne. Uczniowie izolowani cechują się ograniczoną inicjatywą społeczną, rzadko podejmują próby integracji z grupą i często wycofują się w obliczu niepowodzeń. Postawa taka może wynikać zarówno z braku umiejętności społecznych, jak i świadomego wyboru wynikającego z odmienności stylu życia lub zainteresowań. Z kolei uczniowie odrzuceni, pomimo prób nawiązywania kontaktów, napotykają na niechęć ze strony rówieśników, co generuje konflikty i utrudnia budowanie trwałych więzi społecznych. Problemy interpersonalne w grupach rówieśniczych nie są zjawiskiem nowym i występują we wszystkich klasach szkolnych. Obserwuje się w nich podziały na osoby o wysokim statusie społecznym, osoby o statusie przeciętnym oraz uczniów o niskim statusie, co stanowi ważny element dynamiki grupowej. Wielość pozycji społecznych odzwierciedla zróżnicowanie cech osobowościowych oraz kompetencji społecznych uczniów, które są integralną częścią procesu kształtowania osobowości i rozumienia złożoności interakcji międzyludzkich.

Ze względu na znaczenie pozycji społecznej ucznia dla jego funkcjonowania w środowisku szkolnym, szczególną rolę przypisuje się nauczycielom i wychowawcom. Ich zadaniem jest systematyczna obserwacja relacji między uczniami, wczesne rozpoznawanie sygnałów świadczących o problemach społecznych oraz podejmowanie działań mających na celu wspieranie pozytywnej integracji oraz przeciwdziałanie eskalacji konfliktów. Interwencje pedagogiczne powinny obejmować działania promujące wzajemny szacunek, rozwijanie kompetencji komunikacyjnych oraz umiejętności rozwiązywania konfliktów. Istotne jest również stworzenie warunków sprzyjających integracji uczniów z różnych kategorii społecznych, szczególnie tych zagrożonych izolacją lub odrzuceniem. Działania te powinny mieć charakter zarówno prewencyjny, jak i interwencyjny, uwzględniając indywidualne potrzeby uczniów oraz specyfikę danej grupy klasowej.

Funkcjonowanie uczniów w grupach rówieśniczych szkolnych wywiera istotny wpływ na ich rozwój społeczny i emocjonalny. Prestiż społeczny, rozumiany jako forma uznania i pozycji w hierarchii grupowej, kształtowany jest przez umiejętności organizacyjne, negocjacyjne oraz inne kompetencje interpersonalne. Pozycja społeczna ucznia wpływa na jego adaptację w środowisku szkolnym, zróżnicowane możliwości uczestnictwa w życiu klasy oraz na poczucie własnej wartości. Zróżnicowanie pozycji społecznych w grupie rówieśniczej znajduje odzwierciedlenie w podziale uczniów na grupy akceptowane, przeciętnie akceptowane, o ambiwalentnym odbiorze, izolowane oraz odrzucone. Uczniowie izolowani i odrzuceni doświadczają istotnych trudności w funkcjonowaniu społecznym i emocjonalnym, co wymaga szczególnej uwagi ze strony pedagogów. Rola nauczyciela i wychowawcy w monitorowaniu i kształtowaniu pozytywnych relacji rówieśniczych jest więc niezbędna dla zapewnienia warunków sprzyjających prawidłowemu rozwojowi uczniów oraz minimalizowania negatywnych skutków wykluczenia społecznego.

Anna Sobolewska

Vice Prezes Fundacji Całym Sercem Nadzieja

Źródło:

Ekiert-Grabowska D., Dzieci nieakceptowane w klasie szkolnej, Warszawa 1982.

Janowski A., Stachyra R., Prestiż ucznia wśród rówieśników, Warszawa 1985.

Przetacznikowa M., Psychologia klasy szkolnej, Warszawa 1983.

Przetacznik-Gierowska M., Włodarski Z., Psychologia wychowawcza, Warszawa 2002.

Szukasz pomocy, wsparcia, rozmowy o problemach Twojego dziecka, ucznia, skontaktuj się z nami.